Το καλό, το κακό και η σημασία τους

«Το τι είναι καλό ή κακό για τον άνθρωπο δεν αποτελεί μεταφυσικό ζήτημα αλλά εμπειρικό, που μπορεί να βρει την απάντησή του πάνω στη βάση της ανθρώπινης φύσης και της επίδρασης που ασκούν πάνω της ορισμένες συνθήκες», αναφέρει ο Erich From στο έργο του «Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία». Πράγματι, το καλό και το κακό είναι κάτι μεταφυσικό; Ποια είναι η σημασία τους; Είναι χαρακτηριστικό της εκάστοτε κοινωνίας ή του κάθε ανθρώπου μεμονωμένα; Τι μπορεί, εάν μπορεί βέβαια, να κάνει ο άνθρωπος για να περιορίσει το κακό και να βοηθήσει στην επικράτηση του καλού; Γιατί άλλοτε συμπεριφερόμαστε ενάρετα κι άλλοτε γινόμαστε απίστευτα κακοί; Ποια είναι η άποψη της θρησκείας, της φιλοσοφίας και της επιστήμης; Ερωτήματα όπως αυτά συχνά απασχολούν το πίσω μέρος του μυαλού μας.

Αν προσπαθήσουμε να δώσουμε έναν ορισμό του κακού, χωρίς να φθάσουμε σε ακρότητες, θα καταλήξουμε στο εξής : το κακό είναι το αντίθετο του καλού, δηλαδή ό,τι δεν είναι επιθυμητό. Βέβαια, δεν είναι λίγοι αυτοί οι οποίοι υποστηρίζουν ότι το κακό είναι μια υπερφυσική οντότητα, προϊόν ασθένειας του νου ή αποτέλεσμα ανυπακοής στο θεό. Ο Σωκράτης υποστήριζε ότι το κακό είναι απλώς άγνοια, η ανικανότητα κάποιου να καταλάβει τι είναι καλό. Πολλές θρησκείες μιλούν για ένα υπερφυσικό κακό, τον διάβολο.
Όποιος και αν είναι ο ορισμός του κακού, το σίγουρο είναι ότι συνεχίζει να υπάρχει στον κόσμο από την καθημερινή μας ζωή, για να κορυφωθεί με τους συνεχείς πολέμους, τα βασανιστήρια, τα εγκλήματα που αιματοκυλούν τον πλανήτη. Γιατί όμως το κακό υπάρχει στον κόσμο; Το ερώτημα αυτό είχε απασχολήσει τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο Επίκουρο, ο οποίος είχε διατυπώσει την εξής λογική σκέψη: «Ο θεός ή θέλει να εξαφανίσει το κακό και δεν μπορεί ή μπορεί και δεν θέλει ή ούτε θέλει ούτε μπορεί. Αν θέλει και δεν μπορεί, είναι ανίσχυρος, άρα δεν είναι θεός, αν μπορεί και δεν θέλει, είναι φθονερός, κάτι που είναι αντίθετο του Θεού. Άρα για τον Θεό το μόνο που αρμόζει είναι να θέλει και να μπορεί. Από πού λοιπόν προέρχονται τα δεινά του κόσμου και γιατί ο Θεός δεν τα εξαφανίζει;» Πολλοί μεταγενέστεροί του υποστήριξαν ότι η ύπαρξη του κακού είναι αναγκαία, έτσι ώστε να εξασφαλίζει την ύπαρξή του το καλό. Με την ύπαρξη του κακού στον κόσμο ο καθένας έχει την ελεύθερη βούληση να επιλέξει το καλό ή το κακό· σύμφωνα με τα δικά του κριτήρια και μόνο τότε η πράξη του θα έχει αξία, αφού σε έναν κόσμο που θα επικρατούσε μόνο το καλό και ο άνθρωπος δεν θα είχε άλλες επιλογές θα έπραττε αναγκαστικά το καλό. Σύμφωνα με τη Βίβλο ο Θεός και το κακό είναι δυνάμεις αντίθετες. Ο ηθικός νόμος δεν είναι ένας φυσικός νόμος. Είναι η προσταγή του Θεού και η αρετή επιτυγχάνεται με το να ακολουθεί κανείς ελεύθερα τη βούληση του Θεού. Το κακό είναι η ανυπακοή στο Θεό, η αμαρτία.
Μια πρόσφατη επιστημονική έρευνα απέδειξε ότι κάτω από άριστες συνθήκες οι περισσότεροι πράττουν το καλό. Για το λόγο αυτό στις βόρειες κοινωνίες, όπου δεν υπάρχει μεγάλη κοινωνική ανισότητα, συμβαίνουν λιγότερες κακές πράξεις και ο δείκτης εγκληματικότητας παραμένει πολύ χαμηλά.
Κανείς δε νιώθει κακός, γιατί οι ηθικοί κώδικες των ατόμων είναι πολύ λιγότερο αυστηροί από όσο πολλοί νομίζαμε. Άλλωστε πολλές φορές μέσα στην ιστορία αποδείχτηκε ότι η επιβίωση απαίτησε απάνθρωπες πράξεις.
Το κακό και το καλό συχνά συνυπάρχουν στη ζωή μας, κάτι που αποδεικνύουν και πολλοί μύθοι, όπως αυτός της Δυτικής Ευρώπης που θέλει μαζί με τον Άγιο Βασίλη τα Χριστούγεννα να έρχεται και ο Κράμπους, ο κλέφτης των παιδιών.
Το κακό είναι μια πολύ σχετική και αόριστη έννοια. Κάποιος διαπράττει το κακό, νομίζοντας ότι πράττει άριστα. Τα πάντα εξαρτώνται από την οπτική γωνία που ο καθένας τα βλέπει. Για παράδειγμα η 11η Σεπτεμβρίου 2001. Ο δυτικός κόσμος τη χαρακτήρισε πράξη τρομοκρατίας, ενώ ταυτόχρονα εκατομμύρια άνθρωποι γιόρταζαν τη νίκη τους απέναντι στους «απίστους» Αμερικάνους. Βέβαια, ακόμη και ο Μπιν Λάντεν, αν είχε ο ίδιος υποστεί το χτύπημα, θα το είχε καταδικάσει. Συχνά το κακό φαίνεται δίκαιο σ’ αυτόν που το διαπράττει. Έτσι φτάνουμε να λέμε ότι η κακοποιημένη γυναίκα το άξιζε, η βιασμένη κοπέλα δεν έφερε πολλές αντιρρήσεις, οι εξαπατημένοι ήταν απλώς ανόητοι.
Όσον αφορά το καλό και την ηθική, η αξία τους φαίνεται και από την άποψη του Δαρβίνου ότι μια φυλή με πολλά μέλη έτοιμα να βοηθήσουν το ένα το άλλο και να θυσιαστούν για το κοινό καλό θα νικούσε τις περισσότερες άλλες φυλές.
Σύμφωνα με επιστημονικές μελέτες το καλό είναι πολλών ειδών. Είναι το καλό που πράττουμε σε άτομα με συγγενικούς δεσμούς, σε άτομα που αγαπάμε. Είναι το καλό που πράττουμε σε άτομα χωρίς συγγενικούς δεσμούς, όπως ο πίθηκος ο οποίος ξύνει την πλάτη του άλλου, επειδή ξέρει ότι θα του το ανταποδώσει. Και τέλος είναι το καλό «του καλού Σαμαρείτη», η αυθόρμητη βοήθεια δηλαδή ακόμη και προς αγνώστους.
Έχει παρατηρηθεί ότι ορισμένοι άνθρωποι έχουν την τάση να βοηθούν περισσότερο αυθόρμητα απ’ ό,τι κάποιοι άλλοι. Επίσης οι επιστήμονες έχουν παρατηρήσει ότι, όταν βλέπουμε τους άλλους να υποφέρουν, υποφέρουμε κι εμείς. Γι’ αυτό τους παρηγορούμε και αποφεύγουμε τις κακές πράξεις. Πρόκειται για ένα είδος φρένου που μας οδηγεί να μην προκαλούμε πόνο στους συνανθρώπους μας που πάσχουν, αλλά να τους ανακουφίζουμε.
Η κοινωνιολόγος Τάνια Σίγκερ αναφέρει το εξής περιστατικό στο ζωολογικό κήπο του Σικάγο : ένα παιδί τριών ετών έπεσε κλουβί των γοριλών, χάνοντας τις αισθήσεις του. Τότε ένας θηλυκός γορίλας το πήρε και το άφησε σε μέρος όπου μπορούσαν οι άνθρωποι να παρέμβουν.
Μια άλλη ερμηνεία που δίνουν οι επιστήμονες για το καλό είναι η ύπαρξη ειδικών νευρώνων που ονομάζονται «κάτοπτρα» και, όπως απέδειξαν πειραματικά, χάρη σ’ αυτούς νιώθουμε συναισθήματα συμπόνιας και αλληλεγγύης.
Όσον αφορά στον θρησκευτικό τομέα, μπορεί να ειπωθούν πάρα πολλά για τις αντιλήψεις «περί καλού», που έχουν οι διάφορες θρησκείες. Το εντυπωσιακό είναι ότι παρά τις διαφορές τους οι κυριότερες θρησκείες, ο Χριστιανισμός, το ,Ισλάμ, Ο Βουδισμός και ο Ινδουισμός φαίνεται ότι συμφωνούν στο εξής: «κάνε στους άλλους εκείνο που θα ήθελες να κάνουν σε σένα».
Σήμερα η ηθική έχει διαφορετική σημασία απ’ αυτή που είχε μερικά χρόνια πριν. Την σημερινή αντίληψη για τη σημερινή έννοια της ηθικής αντικατοπτρίζει η εισαγωγή ενός διατάγματος της Unesco που ψηφίστηκε το 1993 και συνέταξε ο τότε πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ζακ Ντελόρ : «Ο κόσμος είναι το χωριό μας. Αν ένα σπίτι πάρει φωτιά, όλες οι στέγες κινδυνεύουν. Η αλληλεγγύη είναι επιτακτική. Ο καθένας έχει ευθύνη να μοιραστεί τη γενική ευθύνη.»

Χρύσα Ράπτη